7 POWODÓW, aby poznać i zacząć stosować podejście behawioralne.

Jak nauczyć dziecko, nastolatka, dorosłego, a nawet samego siebie określonej czynności? Jak wykształcić prawidłowe nawyki lub wyeliminować te, które są dla nas szkodliwe? W jaki sposób skutecznie wpłynąć na zachowania innych osób: nauczyć syna sprzątać po sobie, kota załatwiać potrzeby w kuwecie, sąsiadkę oduczyć marudzenia, a u siebie poprawić j. angielski, wyniki w bieganiu i dodatkowo schudnąć do Sylwestra?

Okazuje się, że stosując odpowiednie techniki uczenia jesteśmy w stanie nauczyć się wszystkiego. Tak, wszystkiego!

Techniki, o których mowa mają swoje zródło w podejściu behawioralnym; w nauce zwanej Stosowaną Analizą Zachowania. Umożliwiają ludziom rozwiązanie wielu różnych problemów społecznych. Stanowią podstawę bardzo skutecznej terapii dla osób z zaburzeniami rozwoju, w tym dzieci i dorosłych ze spektrum autyzmu.

W praktyce terapia behawioralna posiada kilka „wariantów”, które zwykle dotyczą autorskich programów terapii, czy też organizacji poszczególnych instytucji terapeutycznych. Różnią się pomiędzy sobą systemami prowadzenia swoich usług oraz zastosowaniem poszczególnych technik behawioralnych. Ich wspólną cechą jest postrzeganie zaburzeń ze spektrum autyzmu, jako zbioru behawioralnych nadmiarów i deficytów, które mogą być dowolnie zmieniane przez wykorzystanie w praktyce terapeutycznej uniwersalnych praw uczenia.

Metody terapii wywodzące się ze stosowanej analizy zachowania przeżywają w Polsce prawdziwy rozkwit.  O ich efektywności możemy dowiedzieć się z coraz liczniej publikowanych w wielu periodykach badań naukowych przeprowadzanych w kraju i za granicą.

Co jednak sprawia, że terapia ta jest jedną z najbardziej efektywnych w pracy z osobami ze spektrum autyzmu?

• Mocno zindywidualizowane podejście do dziecka.

W początkowym etapie terapii dziecko z autyzmem pracuje głównie indywidualnie z jednym terapeutą. Posiada swój indywidualny program, personalizowane pomoce, a zmiany w terapii następują  pod wpływem zmian w zachowaniu dziecka. Indywidualne podejście sprawia, program „podąża” za dzieckiem, a nie dziecko dostosowuje się do programu. 

• Kompleksowość oddziaływań.

Terapia skupia się na mocno zaburzonych w autyzmie obszarach: naśladowaniu, skupianiu uwagi, języku, zabawie oraz umiejętnościach społecznych. Nauka kluczowych umiejętności umożliwia dziecku nabywanie kolejnych, bardziej złożonych. Pozostałe sfery funkcjonowania dziecka również nie są zaniedbywane. Dzieci uczą się samodzielnie ubierać i rozbierać, jeść i załatwiać potrzeby fizjologiczne, organizować czas zabawy i wypoczynku, rozwijają umiejętności przedszkolne: pisanie, czytanie, liczenie, rysowanie, wycinanie czy klejenie. Uczą się poprawnie zachowywać w domu, przedszkolu, szkole i miejscach użyteczności publicznej. Ponad to terapia behawioralna rozwiązuje takie problemy osoby z autyzmem, jak fobie, zachowania rutynowe, obsesyjne czy też kompulsje. Harmonijny rozwój dziecka we wszystkich obszarach stanowi priorytet terapii.

• Jasna struktura środowiska terapeutycznego.

Wzorowo zorganizowane środowisko uczenia się sprzyja nauce. Początkowo zawiera niewiele bodźców rozpraszających uwagę dziecka, jest motywujące i zachęcające dziecko do wysiłku. Jest  uporządkowane i przystosowane do możliwości dziecka. Nauka i inne aktywności mają przewidywalną i jasną strukturę. Terapeuta wykorzystuje na korzyść dziecka  jego autystyczną skłonność do rutyny i schematu. Dziecko uczy się w takim środowisku szybko i efektywnie.

• Efektywne techniki uczenia.

Trening prób powtórzonych, uczenie incydentalne, łańcuchy zachowań, kształtowanie, modelowanie, uczenie precyzyjne to przykłady naukowo opracowanych i empirycznie uzasadnionych technik uczenia. Są wykorzystywane do uczenia umiejętności deficytowych, czyli takich, które nie pojawiły się u danej osoby lub są zaburzone. W celu zmiany istniejących zachowań, w tym tzw. zachowań trudnych stosuje się inne, również oparte na dowodach metody, jak wzmacnianie różnicujące, procedury oparte o zmienne poprzedzające, interwencje reaktywne czy strategie proaktywne. Liczne opracowania naukowe umożliwiają terapeutom korzystanie z tych technik w codziennej pracy.

• Zaplanowana i systematyczna generalizacja.

Prowadzenie terapii w oparciu o metodykę behawioralną prowadzi do ustanowienia zgeneralizowanych umiejętności. Co to oznacza? Dla dziecka to jest postęp, który będzie pełnym sukcesem, kiedy dziecko zaprezentuje tę umiejętność w nowej sytuacji, w obecności innych osób i co najważniejsze, utrzyma ją w czasie. Terapia behawioralna proponuje konkretne techniki generalizacji, dzięki którym nie uczymy, żeby uczyć, tylko nauczyć. Generalizację umożliwia rozciągnięcie oddziaływań terapeutycznych na inne środowiska terapeutyczne, szczególnie na dom rodzinny dziecka. Służą temu m.in. realizowane przez terapeutów częste wizyty domowe i zajęcia z udziałem rodziców w placówkach terapeutycznych.

• Funkcjonalne podejście do zachowań zakłócających naukę.

Specyficzne podejście do tzw. trudnych zachowań w terapii behawioralnej sprawia, że terapeuci postrzegają te zachowania poprzez ich funkcję, a nie formę. Badania empiryczne pokazują, że zachowania te nie są uwarunkowane biologicznie, lecz kształtują się poprzez interakcje ze środowiskiem, co oznacza, że uczymy się ich. Ludzie angażują się w różne zachowania trudne z konkretnych powodów, jako zachowania sprawcze podlegają one ogólnym prawom uczenia. Wiedza na ten temat pozwala ustalać konkretne i efektywne interwencje niwelujące zarówno ilość zachowań zakłócających, jak też ich ciężkość.

• Naukowe podstawy stosowanych oddziaływań.

Terapeuci stosujący w swojej praktyce podejście behawioralne są pewni efektywności swoich działań, ponieważ mają silne oparcie w nauce. Istnieją realne dowody  na to, że intensywna interwencja behawioralna prowadzi do poprawy jakości życia osób poddanych jej oddziaływaniom. Badania te są prowadzone od prawie 60 lat, w literaturze przedmiotu ukazuje się co roku kilkadziesiąt opracowań mówiących o skuteczności technik behawioralnych. Wiele organizacji rządowych w Stanach Zjednoczonych oraz w Europie zaleca terapię behawioralną jako metodę wiodącą w terapii dzieci ze spektrum autyzmu.

Terapia behawioralna pozwala na skuteczne działanie. Wiedzą o tym terapeuci pracujący w nurcie behawioralnym. Wychodzą oni z założenia, że każde zachowanie można zmienić.

Jeżeli się to nie udaje, to nie należy się poddawać, tylko zmienić metodę i próbować dalej.